Op sommige stukken strand van onze Nederlandse kust en de voormalige Zuiderzee stranden treffen we de tropische kaurischelp aan. Het gaat hierbij niet om schelpen uit zakjes, verloren schelpen of schelpen die meegekomen zijn aan schepen, maar om schelpen die meegekomen zijn in schepen.
Herkomst en gebruik
Op de Malediven (ook Kauri-Eilanden genoemd) en op Sri Lanka werden de kaurischelpen als ruilmiddel gebruikt bij de handel.
14 Eeuwen voor het begin van onze jaartelling werden kauri's ook al in China gebruikt voor ruilhandel. Zij werden toen uit India en de Malediven geïmporteerd.
Met de komst van West-Europese handelaren, de Portugezen al vanaf het begin van de 16de eeuw, verbreide de gewoonte zich over de wereld en werd de kauri een wereld munt. Het gebruik van deze schelpjes als munt verspreidde zich over Voor-Indië en een groot deel van Afrika uit. Ook op Nederlands Nieuw-Guinea en in Suriname werden de kaurischelpen als zodanig gebruikt. Later is ook de ringkauri (Cypraea annulus) in het "geldcircuit" terecht gekomen. Tot in de zeventiende eeuw werd de waarde van kauri's uitgedrukt in andere valuta's.
 |
 |
| geldkauri | ringkauri |
De V.O.C. (Verenigde Oostindische Compagnie) nam de Kaurischelpen mee om ze in Nederland eerst te verkopen aan de W.I.C. (West Indische Compagnie) en later ook aan de MMC (Middelburgese Commercie Compagnie). Beide kocht met deze schelpen slaven in Afrika. Tijdens het hoogtepunt van de slavenhandel was Amsterdam het centrum van de Kauri-handel. Grote opslagplaatsen werden gebouwd voor de opslag van de schelpen. Tegen het einde van de 19de eeuw devalueerde de waarde van schelpen snel en werden ze als betaalmiddel afgeschaft, waarschijnlijk veroorzaakt omdat vanaf 1863 de slavenhandel in Nederland, als een van de laatste, illegaal werd.
Door de grote hoeveelheid schelpen die nodig was voor de handel diende de kauri tevens als balast voor de schepen. Mogelijk door het schoonmaken van ruimen of het vergaan van V.O.C. schepen in Nederlandse kustwateren zijn lege schelpen van deze soort hier terecht gekomen.
Het spel en de kauri's
Voor de Zeeuwse vondsten is er nog een mogelijkheid, namelijk de verschillende spelen waarin de kauri werd gebruikt.
Het kienspel waarin de kauri's als fiches werden gebruikt en tevens bij schimmel (klok en hammer).
Overigens heten de kauri's daar keutjes en de keutjes werden dan ook in keutjesdôôze of in een keutjeszakje bewaard. Ook namen als varksjes, zeugjes, basters zijn bekend. Bruin gekleurde keutjes zijn bekend als stropiekeutjes.
Versiering
Kauri's, die soms in snoeren, riemen of kleren worden verwerkt, hebben een bijbetekenis als vruchtbaarheidssymbool. In West-Afrika is dit een veel voorkomend gebruik.
Naamgeving
Het soms nog in oude V.O.C. documenten voorkomende woord cauri wordt in Guinea nog steeds gebruikt als geld eenheid en is daar een 100ste van een syli. Het Nederlandse Kauri, het Engelse Cowry en het Franse Cauris komen net als cauri allemaal van dezelfde stam Kauri. Dit Kauri is een verbastering van het Hindi kaurī, dit is afgeleid van het Mahratti kavari wat afgeleid is uit het Sanskriet van kapardikā, wat weer een afleiding is van kapardah, wat gewoon schelp betekent.
Een andere verklaring is dat kauri is afgeleid van kotu (Tamil), dat draaiing, gebogen vorm of schelp betekent.
Kauri soorten worden ook wel porseleinschelpen genoemd en in het Duits heten ze zelfs Porzellanschnecke. De herkomst van deze benaming is een bijzonder verhaal: Marco Polo trof op zijn reis het gebruik van deze schelpen als betaalmiddel aan en noemde ze "porcelaines" ("porcellina": jong varken). De kauri lijkt immers sterk op een liggend varkentje.
Uit China kwam in die jaren ook het mooi glanzende blauw en witte aardewerk. Dit deed direct denken aan de eveneens glanzende kaurischelpen. Zo heeft dit aardewerk de naam porselein gekregen.
Wetenschappelijk zijn er ook verschillende namen in omloop. Te weten: Monetaria moneta en Cypraea moneta voor de geld kauri en Monetaria annulus en Cypraea annulus voor de ringkauri.
In oude reisverhalen komt men ook nog de termen bougijs, boesies of boesjes tegen, wat waarschijnlijk is afgeleid van bucio (spaans), buzio (portugees) of bouge (frans).
De handel en de waarde
Over de waarde van de kauri en de prijs van een slaaf zijn veel verschillende verhalen. In dit hoofdstuk heb ik de data samen gebracht uit de verschillende bronnen. Er was een verschil in de prijs voor mannen en vrouwen. De meeste bronnen geven niet aan of het om een man of een vrouw gaat.
In een vrachtlijst van acht V.O.C. schepen die in augustus 1649 in Nederland waren gearriveerd staat tussen de kruidnagelen, nootmuskaten, kaneel, salpeter, gember en fijn Japans staafkoper een post van 39.640 kauri's uit de Malediven en/of Bougainville. Blijkbaar heeft de V.O.C. daar een partij kaurischelpen ingeslagen om er hun handel, met name de slavenhandel, mee te bekostigen.Pol, 1989
Voor een slaaf werd in West-Afrika in de loop van de tijd 10.000 (1680) tot 176.000 kauri's (1770) betaald.
Aan het begin van de 18de eeuw werd voor een vrouw in Uganda 2 kauri's betaald in het midden van de 19de eeuw koste een vrouw 10.000 kauri's, wat overeen komt met de waarde van 4 koeien.B13
In 1803 werden op een engelse veiling 71.000 kg. Kauri's verkocht voor £3.626.
Tabel op basis van gegevens van De Marree 1818B13
| 40 kauri's | 1 touwtje | 1 stuyver |
| 5 touwtjes | 1 Galhinas | 5 stuyvers |
| 10 galhinas | 1 Cabes | f. 2,- of 2 engels koopmanschappen |
| 20 galhinas | 1 grote Cabes | f. 5,- of 2 engels goud |
| 4 grote of 8 kleine Cabes | f. 20,- of 8 engels of 1 ounce koopmanschappen | |
| 8 grote of 16 kleine Cabes | f. 40,- 1 ounce goud | |
| 80 pond kauri's naar hollands gewicht | Kof | 1 ounce goud |
In 1867 passeerde meer dan 3 miljoen kilo C. moneta en C. annulus de haven van Lagos als betaalmiddel.
Vindplaatsen
Plaatsnamen per provincie, eiland, van Noord naar Zuid.
Noord-Holland
Enkhuizen
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | onbekend | B10 | voor 1955 |
Wieringermeer
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | grote concentraties | B9 | BUITENZORG | |
| Cupraea Moneta en Cypraea Annulus | 800 en 3000 | B10 |
Den Helder
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | BUITENZORG ROB |
Petten
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 1 | B8 | 2002 | OVERHOUT VROUWE ELIZABETH DOROTHEA |
Bergen aan Zee
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | onbekend | B10 | voor 1955 | OVERHOUT |
Egmond aan Zee
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | 700 | Coby Korssen | tot 2008 | OVERHOUT |
| Cypraea moneta | 10 | Dennis Leeuw | tot 2008 | |
| Cypraea sp. | onbekend | B9 |
Op het Egmondse strand worden ook nog andere Cypraea soorten gevonden, gezien het oude uiterlijk zijn ook deze afkomstig uit de OVERHOUT:
 |
 |
| Erosaria erosa |
Castricum
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 2 | B8 | 1983 | OVERHOUT |
Zuid-Holland
Scheveningen
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea tigrina | 1 | B8 | 1987 |
Goeree-Overflakkee
Kwade Hoek
Kwade Hoek
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 1 | Dennis Leeuw | 2011 |
Ouddorp
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Alleen moneta | onbekend | B10 |
Walcheren
Domburg
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 3 | B8 | 1983-1999 | REIGERSBROEK |
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | ||
| annulus en moneta | onbekend | B10 |
Oostkapelle
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | REIGERSBROEK |
Westkapelle
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | REIGERSBROEK | |
| Alleen moneta soorten | onbekend | B10 |
Vlissingen
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 1 | B8 | 1950 | BANTAM WOESTDUIN |
Haaksgronden
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | onbekend | B10 | voor 1955 |
Ritthem
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | BANTAM WOESTDUIN REIGERSBROEK | |
| Alleen moneta soorten | onbekend | B10 |
Rammekens
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | BANTAM WOESTDUIN REIGERSBROEK | |
| Alleen moneta soorten | onbekend | B10 | ||
| Cypraea sp. | zeventigtal | B11 | tot 1993 |
De Kaloot
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 5 | B8 | 1997-2005 | BANTAM REIGERSBROEK WOESTDUIN |
| Cypraea erosa | 1 | B8 | 1997 | |
| Cypraea sp. | 1 | B8 | 1994 | |
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | ||
| Cypraea sp. | 30 | B11 | tot 1993 |
Zeeuws-Vlaanderen
Breskens
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 4 | B8 | 1994-2005 | BANTAM WOESTDUIN REIGERSBROEK |
Nieuwesluis
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 1 | B8 | 1999 | REIGERSBROEK |
Nieuwvliet-bad
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea moneta | 5 | B8 | 1999 | BANTAM WOESTDUIN REIGERSBROEK |
Cadzand bad
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | onbekend | BANTAM WOESTDUIN REIGERSBROEK |
Sluisse Hompels
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 |
Zuid Sloe
| Soort | Aantal | Bron | Periode | Mogelijke herkomst |
|---|---|---|---|---|
| Cypraea sp. | onbekend | B9 | BANTAM WOESTDUIN |
De wrakken en hun herkomst
Volgens Buijse (B11) hadden de schepen die uit Ceylon kwamen kauri's aan boord en die uit Batavia niet. Voor de zekerheid zijn hier alle V.O.C. schepen vermeld, welke ik vinden kon, die gezonken zijn bij hun terugkomst uit de oost. De schepen van de W.I.C. die vertrokken uit Nederland zijn nog niet opgenomen in dit overzicht. Wrakken die onmogelijk kauri's aan boord konden hebben zijn uit dit overzicht weggelaten.
Van de schepen die in Ceylon (Sri Lanka) hun lading innamen is met zekerheid te zeggen dat de schelpen afkomstig zijn van de Malediven. Van de overigen is dit meestal onbekend.
Anjelier
De ANJELIER maakte een rondreis door de oost. Na op 21 oktober 1654 aangekomen te zijn in Batavia zeilde het naar Deshima en Tayouan om uiteindelijk op 30 januari 1662 vanuit Batavia weer te vertrekken naar Vlie waar het op 28 juli 1662. Daarna is er niet veel meer van bekend dan dat het vermoedelijk bij Terschelling vergaan is.
Zie ook: VOC site
Amstelland
De AMSTELLAND vertrok op 23 december 1664 uit Batavia onder leiding van Theunis Gijsbertsz. Na een tussen stop op Kaap de Goede Hoop zette het zijn reis voort op 22 april 1665. Met de Engelsen werd er in de Baai van Bergen (Noorwegen) slag geleverd op 12 augustus 1665. In oktober verliet het Bergen en verging op 25 oktober 1665 ten oosten van Terschelling. Het grootste deel van de lading werd gered.
Zie ook: VOC site
Bantam
Het schip BANTAM vertrok onder leiding van schipper Pieter de Ronde op 15 januari 1697 uit Batavia via Kaap de Goede Hoop naar Nederland. Op 3 december 1697 verging het schip in de Scheldemonding bij Vlissingen. De opvarenden en een deel van de lading konden worden gered.
Buitenzorg
De BUITENZORG verliet op 2 mei 1759 onder leiding van schipper Coenraad Dirk Wolk Batavia. Op 24 november ankerde het schip op de rede van Texel. Daar werd een gedeelte van de lading gelost en ging de bemanning van boord. Op 13 december begon het hard te vriezen waardoor verscheidene schepen in moeilijkheden kwamen door drijfijs. Wieringers zouden de BUITENZORG naar Den Helder brengen, maar halverwege kwam het vast te zitten in het ijs. Na twee maanden werd het schip in de 'Javaruggen' nabij het midden van de huidige afsluitdijk door het ijs in elkaar gedrukt. Het is onbekend of dit schip kauri's aan boord had.
Hoorn
De HOORN vertrekt op 5 januari 1636 onder leiding van Lornelis Simonsz. van der Veer vanuit Batavia naar Texel waar het schip, na een stop op Kaap de Goede Hoop, op 31 juli 1636 aan komt. 6 januari 1637 vertrekt het voor zijn tocht naar Hoorn, maar komt daar nooit aan omdat het diezelfde maand op de zandbanken bij Brouwershaven loopt en vergaat; de bemanning en de lading zijn gered.
Zie ook VOC site
Horstendaal
Op 19 januari 1742 vertrok de HORSTENDAAL vanuit Batavia om via Kaap de Goede Hoop naar Texel te varen onder leiding van Jan Kelder. Helaas verging het schip op 18 september 1742 tussen Callantsoog en huisduinen in het Buizegat.
Zie ook VOC site
Midloo
De MIDLOO arriveerde op Deshima op 12 augustus 1730 vanuit Batavia. Op de reis van Deshima terug naar Batavia verloor de MIDLOO al een anker waarna het op 1 januari 1732 vertrok uit Batavia. Via Kaap de Goede Hoop zeilde het terug naar Nederland, maar verging op 8 september 1732 voor de kust van Vlieland.
Zie ook: VOC site
Oude Zijpe
Op 29 juni 1740 vertrok de 'Oude Zijpe' vanaf Texel voor haar eerste reis naar Indië. Van 16 december tot 19 januari 1741 was zij aan de Kaap en bereikte Batavia op 28 mei 1741. De Oude Zijpe is op 22 september 1742 in een zware storm op de Noordzee vergaan toen het uit Indië terugkwam met een lading peper en nootmuskaat.
In 1986 is een wrak bloot komen te liggen op het strand bij Bloemendaal na verlenging van de IJmuidense pieren. Men vermoedde dat dit de Oude Zijpe is maar dit was niet helemaal zeker omdat in het wrak bronzen pennen en koperen borgplaten zijn gevonden die pas aan het einde van de 18e eeuw werden gebruikt. Bovendien kloppen de inhoud en de vorm van het schip niet met de beschrijvingen die van de Oude Zijpe bekend zijn.
Zie ook: VOC site
De Overhout
De in 1771 gebouwde Overhout vertrok samen met nog twee V.O.C.-schepen op 5 februari 1777 van Gale (Ceylon). Gezamenlijk hadden de schepen 168.862 pond aan kauri's aan boord. Op zaterdag 30 augustus kwam de Overhout aan bij de Breeveertien (een langgerekte zandbank voor de Noordhollandse kust). Samen met het oorlogsschip Alarm en de Meerenburg van de kamer van Hoorn lagen de schepen daar bij een schrale oostenwind en een kalme zee.
Tegen de avond draaide de wind naar het westen en het weer verslechterde. Toen in de loop van de nacht een zeer zware storm opstak vanuit het noordwesten hield het anker van de Overhout het niet en het schip begon te krabben. Met de ebstroom mee dreef het ongeveer 2 zeemijlen af en uiteindelijk liep het op zondagavond bij Egmond aan de grond. Om twaalf uur 's nachts gaf het schip zich gewonnen en brak in stukken.
De enige overlevenden waren: bootsman Jan Emanual Uytzingel en de matrozen Joseph Bronot en Lambertis Ossenberg.
Reigersbroek
In 1738 voer het fregat REIGERSBROEK met twee andere retourschepen vanaf Ceylon naar huis via Kaap de Goede Hoop, allen hadden kauri's aan boord. Het fregat kwam in moeilijkheden op de banken van de Ooster Rassen en werd om 18:30 op de Westkapelsedijk geworpen, waarna het door wind en golven aan stukken werd gebeukt. De schipper (Elias Moeninx) en vijftig van zijn mensen vonden de dood.
Rob
Vergaan bij Terschelling op 05-01-1640. Verder niets van bekend.
Tidore
Op 27 feruari 1683 vertrok de TIDORE vanuit Batavia onder leiding van Jacob Been. Het heeft Kaap de Goede Hoop niet aan gedaan. De TIDORE verging op 27 september 1683 bij Ameland.
Het schip lijkt alleen in Batavia te zijn geweest (zie VOC site).
Vrouwe Elisabeth Dorothea
Zie VOC shipwrecks. Uit deze beschrijving mag men aannemen dat er geen kauri's aan boord waren
Wapen van Amsterdam
Vergaan in het Amelander gat september 1613
Witte Kalf
Op 19 augustus 1666 overvielen de Engelsen onder leiding van Robert Holmes een koopvaardijvloot die in het Vlie voor anker lagen. Ongeveer 150 koopvaardijschepen werden hierbij verbrand, ook het V.O.C. schip WITTE KALF ging ten onder. Twee dagen later landde Holmes op Terschelling, waar hij het dorpje Westerschelling plunderde en in brand stak.
Zie ook: VOC site
Woestduin
Schipper Gerrit Berg was op 10 november 1778 rijkbeladen uit Batavia vertrokken. Op 24 juli 1779 liep de Oostindiëvaarder WOESTDUIN vast op de Noorderrassen, ter hoogte van de derde en vierde ton in de Deurloo, door de onervarenheid van de loods. Op 25 juli 1779 is de WOESTDUIN vergaan voor de Zeeuwse kust nabij het dorp Dishoek. De ramp werd gezien door Frans Naerebout. Deze 31 jarige visser zag het schip vergaan. In een moedige reddingsactie wist hij met hulp van enkele Vlissingse vissers 81 van de 130 bemanningsleden te redden. Het leverde hem een vaste aanstelling als loods bij de V.O.C. op. Van het vergaan is een kopergravure van D. de Jong 1779.
Bronnen
- Anemoon Spuisluis
- Anemoon Cypraea
- Google cache van: www.zeeuwsslavernijverleden.nl/lessen/kaurischelpen.doc
- Wikipedia Kauri
- V.O.C. groot NL
- V.O.C. Shipwrecks
- De V.O.C. site
- CS van de SWG met dank aan Rien de Ruijter
- FLONK, A. & P. VAN PEL 1990 Kaurivondsten in Nederland. - Corr. Blad Nederl. Malac. Ver., 255: 714-720, 5 fig.
- BENTHEM JUTTING, W.S.S. van 1955 Vondsten van tropische kauri's in Nederland - Basteria Vol. 19, No 1
- BUIJSE, J.A. 1993 Soortsamenstelling en herkomst van tropische kauri's in gebruik bij een oud Zeeuws gezelschapsspel - Basteria 57: 115-124
- Verbeteringen en aanvullingen: Godfried van Moorsel
- OVERDIJK, Marcel, 2010, Betalingsverkeer ten tijde van de Geoctrooieerde West-Indische Compagnie PDF