Schoonmaken en prepareren

Inhoudsopgave

Het schoonmaken
Omgaan met de zachte delen
   Bewaren in alcohol
   Verwijderen van vlees(resten)
Ontzilten
Prepareren

Het schoonmaken

Bij het schoonmaken is het van belang dat u alles dat niet tot de oorspronkelijke schelp behoort verwijdert, zoals wieren, pokken, enz. Belangrijk hierbij is het zoveel mogelijk in stand houden van de operhuid.

Hieronder volgen enkele ideeëen die u kunnen helpen bij het schoonmaken van de schelpen. Maar we beginnen met een lijst hulpmiddelen, u zult ze misschien niet allemaal nodig hebben, maar ik vindt dit arsenaal aan hulpmiddelen essentieel bij mijn klusjes.

• Penseel nummer 2
• Oude tandenborstel
• Tandenstokers
• Pincet
• Loupe

Zeepokken moet u zo snel mogelijk verwijderen. Als ze vers zijn zijn pokken met uw vingers en nagels makkelijk van de schelp te krijgen zonder dat ze veel sporen (witte cirkels) nalaten. Na het drogen is dit veel moeilijker.

Verwijderen van zand en klei en zelfs veen resten van bijvoorbeeld boormossels gaat prima met een penseel.

Kalk kunt u verwijderen met azijn (pas op ook de schelp kan er door oplossen!) en een tandenborstel. Laat de schelp een half uur tot een uur in de azijn liggen en verwijder de opgeloste kalk met de tandenborstel. Vooral voor schaalhorens die van riemwier afkomstig zijn vind ik dit handig.

Wieren kunt u verwijderen met uw nagel of met de tandenborstel, afhankelijk van de kwetsbaarheid van de schelp.

Omgaan met de zachte delen

Als u schelpen vindt waarin het dieren nog aanwezig zijn dan moet u zich goed realiseren of het het waard is om het beestje te doden zodat u zijn schelp kunt bezitten. Mijn criteria daarvoor zijn vaak of het beestje een kans heeft om te overleven. Als ik bijvoorbeeld aan de vloedlijn na een storm een levende schelp aantref dan weet ik zeker dat het dier niet zal overleven. Er rest het dier niet veel meer dan om opgegeten te worden door de meeuwen of te verdrogen in de zon.

Als u besloten heeft dat u voor onderzoek of omdat het dier anders toch zou overlijden, de schelp heeft meegenomen, dan kunt u het dier bewaren in alcohol als u ook het dier zelf wil bewaren, of u kunt ervoor kiezen om vlees(resten) te verwijderen.

Bewaren in alcohol

Alcohol is een stof die we ook aantreffen in dranken waarvan we dronken kunnen worden. Ethanol, de chemische naam voor alcohol, zorgt ervoor dat we drank langer kunnen bewaren, dan zuiver water. Vruchten ingemaakt in alcohol kunnen we zo langer bewaren dan wanneer we ze zonder alcohol zouden opslaan. Voor ons is alcohol handig om bijvoorbeeld weekdieren in te bewaren. Het nadeel van alcohol die geschikt is voor consumptie is dat er accijns (belasting) op zit en dus is alcohol relatief duur. Spiritus is ook ethanol, maar er is methanol of aceton aan toegevoegd, dat beide giftig is voor de mens en er is ook een blauwe kleurstof aan toegevoegd. Dat laatste is voor ons dan weer niet handig, hoewel je kunt proberen om met koolstof (norit) de kleurstof eruit te filteren. Een andere oplossing is gedenatureerde alcohol (alcohol ketonatus), dit is hetzelfde als spiritus, maar dan zonder de kleurstof. Er is vaak wat lastiger aan te komen, maar meestal wil een apotheker het wel voor je bestellen. De laatste optie is natuurlijk zuivere ethanol, of zogenaamde laboratoriumalcohol, wat nog moeilijker te verkrijgen is.

De volgende vraag die we ons moeten stellen is wat we willen conserveren. Gaat het om een preparaat voor wetenschappelijk onderzoek en moet het DNA heel blijven, of is het alleen voor privé gebruik om aan vrienden en kennissen het diertje te kunnen laten zien, of gaat het om morphologisch (vorm) onderzoek. Aan alles hangt natuurlijk een prijskaartje en dat geldt zeker voor de alcohol die we willen gaan gebruiken.

Allereerst de opmerking dat er in de handel verschillende sterktes verkrijgbaar zijn. Zo is er bijvoorbeeld 70% en 96% alcohol. Naast de alcohol zit er dus 30%; respectievelijk 4% andere stoffen bij de alcohol. Meestal is dit water, maar het kunnen ook andere stoffen zijn zoals de eerder genoemde methanol of aceton.

Ook je dier heeft invloed op de sterkte van je preparaat. Hou er rekening mee dat als je een dier in alcohol stopt dat de alcohol water aan het dier onttrekt, je alcohol wordt dus verdund met het water uit je dier en is dus niet meer het alcohol percentage dat je had. Een aantal keren vervangen van de alcohol lost dit probleem op.

70% alcohol is het minimum dat je nodig hebt om rotting tegen te gaan. En eigenlijk zou je de alcohol elke 6 maanden moeten vervangen, maar dat heb ik nog nooit gedaan en enkele exemplaren heb ik al jaren op 70% alcohol staan. De alcohol dood de bacterieën in het organisme en dat stopt het rotten.

Ik heb tot nu toe alleen 70% alcohol gebruikt dat voorzien was van methanol. Wat hier onder volgt komt van Internet en van verschillende sites, maar dit zou je preparaat zo moeten maken dat het geschikt is voor DNA onderzoek.

Als je een preparaat wil maken dat niet alleen conserveert maar waarmee je ook nog DNA-onderzoek gaat doen dan is het belangrijk dat elke cel stil wordt gelegd. Dit gaat het beste door het dier eerst in 62% alcohol te stoppen. Deze verdunning dringt namelijk het beste een cel binnen. Sterkere alcohol-oplossingen kunnen ervoor zorgen dat een celwand "dichtslaat" en geen alcohol meer doorlaat, waardoor een cel dus stuk kan gaan. Bij 62% zal elke cel ontdaan worden van water, als je daarna het alcohol-percentage opvoert totdat het volledig in 96% alcohol ligt dan is het DNA voor eeuwig bewaard, mits goed gekoeld opgeslagen. Een nadeel van 96% is dat je preparaat voor morfologisch onderzoek ongeschikt wordt.

Voor het conserveren met als doel om later onderzoek te doen aan het DNA is het cruciaal dat je zuivere ethanol gebruikt. Methanol maakt het DNA stuk.

70% alcohol is goedkoper dan 96% en zorgt ervoor dat het preparaat flexibel blijft. Het water in de alcohol zorgt ervoor dat het DNA langzaam achteruit gaat. Het DNA blijft 1-2 jaar goed in deze oplossing. Voor preparaten die snel verwerkt worden, of waarbij naderhand ook nog morfologisch onderzoek gedaan moet worden is dit de beste oplossing.

Verwijderen van vlees(resten)

Als u het beest niet maar de schelp wel wilt bewaren is het belangrijk om het beestje zo snel mogelijk te doden. Dit kunt u het beste doen door het te overgieten (in een schaaltje) met kokend water. Vaak zal hierdoor de schelp open gaan waarna u het met de tandenstoker uit zijn schelp kan peuteren. Gebruik het liefst geen metalen voorwerpen daar u daarmee krassen op de schelp kan veroorzaken.

De sluitspieren zijn bij sommige zeer verse exemplaren soms nog aanwezig in de schelp, denk hierbij aan bijvoorbeeld Otterschelpen. Ook na bovenstaande procedure om het schelpdier te verwijderen blijven soms resten van de sluitspieren achter. Ik gebruik meestal houten tandenstokers om de verdere vleesresten te verwijderen. Bij hele tere schelpen is er maar één oplossing en dat is de schelp in zoetwater zetten en dit enkele dagen laten staan. Het vlees gaat dan rotten en u kunt het daarna makkelijke verwijderen. Ververs dagelijks het water en laat het geheel buiten staan, want dit kan enorm gaan stinken (denk ook om uw buren!).

Ontzilten

Nadat u de schelp schoon gemaakt heeft en van alle vleesresten ontdaan heeft moet deze minstens 24 uur in zoetwater laten ontzilten als de schelp uit zee of van het strand afkomstig is. Schelpen uit zoetwater zijn niet zout. Het zeezout dat op en in de schelp kan zitten en dat u niet kunt zien is en blijft hygroscopisch, dat betekent dat het water blijft aantrekken. Als het dus wat droger in uw huis is droogt het zout uit en als het wat vochtiger is wordt de schelp natter. Natter zout neemt natuurlijk meer ruimte in, daar het ook het water bevat. Dat uitzetten en krimpen maakt langzaamaan de schelp stuk. Na verloop van tijd verpulvert de schelp en het is daarom dat we het zout verwijderen door de schelp enige tijd in water te zetten.

Na het ontzilten kunt u de schelp laten drogen. Doet u dit niet in zonlicht, daar dan de kleuren kunnen verbleken.

Prepareren

En dan vind u op het strand een Paardenmossel of een Noordkromp met een nog (bijna) intact periostracum. Zo'n schelp wilt u natuurlijk mooi houden en voorkomen dat hij in de loop der tijd afschilfert. Maar hoe doet u dat?

Op Internet zijn allerlei manieren te vinden om dat te doen, waarbij sommige zeer gevaarlijk zijn voor de uitvoerende. Ik zal, voordat ik mijn oplossing geef, enkele gevonden opties de revue laten passeren.

• De eerste oplossing is het verdunnen van lijm met aceton. Dit is een veel gebruikt middel. Je neemt 1/3 lijm (velpon, COLLALL (pas op er is ook een voor kids, die is op waterbasis!), UHU alleslijm schijnt ook goed te werken) en 2/3 aceton. Dit mengsel breng je aan met een kwast op de opperhuid en laat het rustig drogen. Nadeel van deze oplossing is dat je het er nooit meer afkrijgt. En het wordt gauw een plakkerige bende, althans bij mij.

• Een andere mogelijkheid is om het geheel in glycerine te zetten en dit regelmatig te herhalen (glycerine verdampt uiteindelijk).

• Ook olieën worden genoemd, vooral babyolie schijnt goed te werken. Ik heb het niet geprobeerd, daar ik bang ben dat in de olie stof blijft plakken en dat dat uiteindelijk vies wordt.

• Op een Amerikaanse website vond ik een idee om het met paraffine te doen. De daar gebruikte methode was om dat op te lossen in xyleen, kerosine, of tolueen. Naast het feit dat het moeilijk is om aan deze oplosmiddelen te komen is, is het ook nog eens levensgevaarlijk om mee te werken. Dus leek me ook dat geen goed idee.

Het idee van paraffine stond me wel aan. Het is makkelijk verkrijgbaar en goedkoop, het is verwijderbaar en het droogt droog op. Dus naar de apotheek voor paraffine en een goed advies. Altijd fijn als je een apotheker hebt die iets meer weet dan alleen hoe de kassa werkt en wij hebben het geluk dat er in Utrecht op het Neude een erg goede apotheker zit. Na wat gebrainstorm over en weer stelde ze voor om de paraffine gewoon au-bain-marie op te warmen en dan met een kwastje aan te brengen, dan heb je helemaal geen gevaarlijke stoffen nodig.

Ik heb water tot tegen de kook aan verwarmd en toen het gas laag gezet, daarin heb ik een schaaltje gezet met een klein beetje paraffine. Op het moment dat je het met een kwastje aanbrengt op de schelp wordt de paraffine wit en dof en niet mooi. Maar als je de schelp daarna even door het hete water haalt, krijg je een prachtig resultaat, en zere vingers! Het eindresultaat moet zijn dat je een zo dunne laag op het periostracum aanbrengt die je niet ziet, na droging voel je het wel.